مدیریت چرخه عمر محصول یا Product Lifecycle Management و به طور خلاصه PLM، یک فرآیند و راهکار مدیریت سازمان است، که در آن تمام چرخه حیات محصول از زمان شکلگیری ایده در ذهن، طراحی، مهندسی، ساخت و تولید، بازاریابی و فروش، پشتیبانی از محصول و درنهایت بازیافت آن به‌طور کامل مدیریت‌شده و باعث ادغام و ایجاد یکپارچگی بین افراد، اطلاعات، ابزارها و فرآیندهای سازمان جهت ایجاد یک زیرساخت مطلوب از اطلاعات و مهندسی محصول به‌طور هم‌زمان میگردد.
امروزه از سیستمهای PLM به عنوان راهکاری جامع برای مدیریت فرآیند توسعه محصولات پیچیده، شبیه‌سازی فرآیند تولید در کارخانه ها، آماده‌سازی جهت تولید و ارائه محصول، برنامه‌ریزی برای پشتیبانی از محصول، جمع‌آوری تجارب در جهت بهبود محصول و در نهایت برنامه‌ریزی مهندسی جهت بازیافت آن در قالب ارائه محصول جدید استفاده میشود.
راهکار PLM با ثبت تجارب به‌دست‌آمده از ساخت نمونه‌های قبلی در قالب نیازمندی‌های مشتریان منجر به بهبود محصول یا توسعه محصولات جدید خواهد شد. این راهکار بر پایه ایجاد زیرساخت اطلاعاتی مسنجم و یکپارچه از اطلاعات محصول و دسترسی لحظهای افراد به اطلاعات به‌روز استوار است چراکه فعالیت‌های مهم مربوط به محصول، مانند CAD، CAE،CAM و مدیریت اطلاعات، مدیریت زنجیره تأمین، فروش و ارتباط با مشتری در یک مجموعه واحد باهم مرتبط میشوند.
به عبارت سادهتر PLM گردآورنده برنامههای کاربردی مختلفی است که در عمر یک محصول نقش مهمی را ایفا میکنند. همچنین تعامل بین کاربران و ایجاد یکپارچگی بین کاربران، ابزارها و فرآیندها از دیگر نکات شاخص این راهکار است. کاربران در قالب تیم‌های مختلف داخلی یا خارجی (تأمین‌کنندگان) قادرند در فرآیند توسعه محصول با یکدیگر در تعامل بوده و از اطلاعات به‌روز در تمامی مراحل توسعه بهره‌مند شوند.
در ادامه به شرح سه بخش اصلی این راهکار یعنی محصول، چرخۀ عمر و مدیریت پرداخته میشود:
معنی محصول یا Product در راهکار PLM
محصول، منبع درآمد سازمان است و بدون آن، نه تنها مشتری وجود نخواهد داشت، بلکه اساساً نیازی به وجود سازمان دیده نمی‌شود. با توجه به اینکه سازمان، با جریان مداومی از نوآوری و ابتکار در محصولات درآمدزایی می‌کند، بدون محصول خدمات مرتبط با آن و سودآوری هم وجود نخواهد داشت.
راهکار PLM مبتنی بر محصول است و فارغ از نوع، وجود آن اهمیت زیادی دارد؛ در این راهکار محصول خواه یک صندلی، نوشیدنی، هواپیما و یا لباس ساده باشد، محصول است و خدماتی را به همراه دارد که مشتری نیازمند آن است. محدودۀ محصولات در راهکار PLM بسیار گسترده است، بطوریکه دستهای از آن‌ها قابل‌لمس هستند مانند کامپیوتر و اتومبیل و دستهای دیگر غیرقابل لمس هستند مانند، نرم‌افزار و سیاستهای بیمه.
در این راهکار تنوع و ابعاد و اندازه‌های محصول نیز بسیار متفاوت است و از هواپیمای ایرباس A380 با طول 73 متر و بال 80 متر و یک اسکناس یک‌دلاری گرفته تا یک کتاب، نوشیدنی و تمبر باضخامت میلی‌متری یا حتی کمتر از آن را شامل میشود. همچنین در این راهکار محصول می‌تواند یک یا مجموعه‌ای از خدمات باشد که در این صورت قابل‌لمس نیست ولی می‌تواند از چندین محصول قابل‌لمس و خدمات و یا ترکیبی از محصولات و خدمات که در کنار هم نیازی را برآورده میکنند تشکیل شده باشد.
محصول در یک سازمان هم می‌تواند توسط خود سازمان ساخته شده و توسعه پیدا کند و هم از طریق تبادلات میان سازمان‌های مختلف توسعه یابد و وابسته به‌نوع آن می‌تواند متشکل از بخش‌های مونتاژی و هزاران قطعه، اجزاء، ترکیبات و یا مواد ساختاری متفاوت باشد. بسیاری از محصولات از انواع مختلف اجزا سخت‌افزاری، نرم‌افزاری، الکتریکی، الکترونیکی و شیمیایی تشکیل‌شده‌اند و همچنین بسیاری از محصولات نیز شامل بخش‌هایی مرتبط با کشاورزی، جنگلداری و شیلات هستند. درنتیجه بسیاری از سازمان‌ها صدها یا هزاران محصول را که هرکدام قطعات متفاوتی دارند، تولید میکنند که تمام این بخش‌ها نیاز به مدیریت دارند و راهکار PLM سیستم مدیریتی است که محصولات و قطعات یک شرکت را در حوزه های مختلف مدیریت می کند.
مفهوم چرخه عمر یا Lifecycle در راهکار PLM
چرخه عمر محصول در راهکار PLM شامل پنج مرحله است که در هر مرحله محصول در وضعیت متفاوتی قرار دارد.
- در مرحلۀ تصور و ابتکار در ایجاد، محصول تنها یک ایده در ذهن است.
- در مرحله تعریف محصول، این ایده‌ها به توضیحات جزئی و مشخص تبدیل میشوند.
- در انتهای مرحله تحقق محصول، محصول در شکل نهایی خود قرار دارد (مثلاً یک اتومبیل) که می‌تواند توسط مشتری مورد استفاده قرار گیرد.
- در مرحلۀ مصرف و پشتیبانی، محصول در اختیار مشتری قرار داشته و از آن استفاده می‌کند.
- درنهایت محصول در مرحلهای قرار می‌گیرد که دیگر قابل‌استفاده نیست و یا کنار گذاشته میشود؛ شرکت، تولید محصول را منقطع کرده و مشتری آن را دور می‌ریزد.
فعالیت‌هایی که در چرخۀ عمر انجام میشود در هر صنعت متفاوت است، بنابراین سازمان‌ها در یک صنعت خاص دید کامل و مشخصی از چرخۀ عمر محصول در صنعت خود دارند.
تعابیر مختلف از پنج مرحلۀ چرخۀ عمر محصول
تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان در راهکار PLM با توجه به تنوع در بهره‌برداری، دید متفاوتی نیز نسبت به چرخۀ عمر محصول دارند. از نگاه مصرف‌کننده چرخۀ عمر محصول دارای پنج مرحله تصور محصول، تعریف محصول، تحقق محصول، مصرف و دور انداختن آن است، درصورتی‌که از نگاه تولیدکننده پنج مرحله تصور و ایده، تعریف، تحقق، پشتیبانی و حذف محصول در راهکار PLM تعریف میشود.
حال از نقطه نظر بازاریابی، چرخه عمر بازار محور وجود دارد که مفهوم چهار مرحلهای آن شامل معرفی، رشد، بلوغ و زوال محصول است و تعریف پنج مرحلهای آن توسعۀ محصول، معرفی به بازار، رشد در بازار، بلوغ در بازار و افول فروش را شامل شده که در آن، روشهای مختلف شناسایی، قیمت‌گذاری و فروش در مرحله‌های مختلف می‌تواند اعمال شود.
معنی مدیریت یا Management در راهکار PLM
مدیریت محصولات شامل فعالیت‌هایی مانند سازمان‌دهی و هماهنگی منابع، تصمیم‌گیری، هدف‌گذاری و کنترل نتایج حاصل از ساخت محصول است. محصول در تمام مراحل چرخۀ عمر خود شامل ایده، تعریف، تحقق، مصرف و دور انداختن آن باید تحت کنترل و مدیریت باشد تا از انجام درست مراحل و توانایی آن در ایجاد درآمدزایی برای سازمان اطمینان حاصل شود.
- محصول زمانی که تنها یک ایده است نیاز به مدیریت دارد. ایده‌ها نیاز به مدیریت دارند تا از فهم درست و حفظ آن‌ها اطمینان حاصل شود.
- محصول زمانی که تعریف میشود نیاز به مدیریت دارد. برای مثال، پروژه توسعه یک محصول برای اطمینان از داشتن الزامات مشتری، نیاز به مدیریت دارد.
- محصول زمانی که در حال تحقق است نیاز به مدیریت دارد. استفاده از روشهای درست و بهینه جهت تعریف و تولید محصول بسیار اهمیت دارد.
- محصول زمانی که به مصرف میرسد نیاز به مدیریت دارد. محصول باید به‌درستی نگهداری شده و شماره‌سریال، تاریخ تولید، به‌روز‌رسانی‌های موردنیاز، تغییرات در بازار هدف و تکامل فنی آن پیگیری و مدیریت شود.
- محصول در مرحله حذف و زوال خود نیاز به مدیریت دارد. به‌عنوان‌مثال باید مراقب بود که اجزاء و زباله‌های سمی محصول در نزدیکی منابع آب شرب قرار نگیرند.
فعالیت‌ها و ساختار در راهکار PLM
راهکار PLM در رأس فعالیت‌های تجاری یک سازمان قرار دارد، بطوریکه فعالیت‌های سطح پایین‌تر مرتبط با محصول زیرشاخه آن یکپارچه و هماهنگ میشوند. برخی از این فعالیت‌ها عبارت‌اند از:
- مدیریت سبد محصول به طور ساختار یافته و منسجم
- ماکزیمم کردن سود بازگشتی از سبد محصول
- مدیریت محصولات در طول چرخۀ عمر
- مدیریت مؤثر بر پروژه‌های نوآورانه، توسعه، پشتیبانی و دورریز محصول
- فراهم کردن محیطی برای کنترل و مشاهد محصول و فرآیندهای مرتبط در طول چرخۀ عمر آن
- مدیریت بازخورد محصول از سوی مشتری، کارشناسان مربوطه و بازار
- مدیریت مؤثر الزامات (آنچه محصول باید داشته باشد تا رضایت مشتری جلب شود)
- ایجاد فضای مناسب برای همکاری میان طراح، تأمین‌کننده، شرکاء و مشتریان
- مدیریت فرآیندهای مرتبط با محصول جهت انسجام و پیوستگی آن‌ها
- بررسی، مدیریت امن و حفظ یکپارچگی اطلاعات محصول
- در دسترس بودن اطلاعات محصول در هر مکان و هر زمان که نیاز باشد
- اطلاع از ویژگیهای دقیق محصول ازلحاظ فنی و مالی در سراسر چرخۀ عمر
مدیریت فعالیت‌های فوق با استفاده از ماتریس PLM که شامل 5 مرحله چرخه عمر محصول در محور افقی و 10 عنصر که باید در مراحل پنجگانه چرخه عمر محصول مدیریت شوند، صورت می‌گیرید. ماتریس PLM نشان می‌دهد که مدیریت چرخه عمر محصول از وسعت و پیچیدگی زیادی برخوردار است. در این راهکار از روشهای شناسایی ایده‌ها برای محصولات جدید تا ساختار سازمانی و تجهیزات بازیافت در انتهای چرخۀ عمر محصول و همچنین افراد مرتبط با هر فعالیت و بسیاری از مسائل دیگر باید در نظر گرفته شود.
